Interactive

Te whakaora o ngā kōawa kei ngā tāone mō ngā ika taketake

View in English

E piki haere ana te hiahia o ētahi ki te whakaora i ngā kōawa ā-tāone. Ko tā te ngohe nei, he aro ake ki ētahi mahi hei tiaki i tō kōawa nō te mea, ki te tiaki koe i tō kōawa, e tiaki ana koe i ngā ika taketake e korehāhā haere nei! Ahakoa kāore koe e noho tata ana ki tētahi kōawa, he rauwiringa paipa kei raro i te whenua e hono ana i tō kāinga ki te kōawa e tata ana. Kua waimarie pea ētahi o koutou i te noho tata ki tētahi kōawa, ki tētahi awa rānei. Ahakoa tawhiti, ahakoa tata, he maha ngā mahi hei pīkau māu, e ora tonu ai ngā kōawa, e ora mārika ai ngā ika taketake.

He whakamihi

Kua whakahoutia tēnei raeumi i ngā tikiake Kaingākau ana ki te ika taketake, nā NZ Landcare Trust i whakawhanake. E mihi ana a te Pokapū Ako Pūtaiao ki a NZ Landcare Trust, mō rātou i whakahou ēnei mahi.

Tuhinga

Ko te ua anahe e rere ki te wai

Kia tūpato ki ngā matū

Kia tūpato te raweke i ngā matū, tae atu ki ngā peita, he wai te pūtake, ngā hopi teretere, ngā para kai, ngā para inu, ngā matū mārama pērā i ngā paturiha me ngā wairākau. Kaua rawa e tuku para whakakino ki rō kōrere, ki te taha rānei o ngā kōawa – riringitia ki ngā puoto ā-whare, ki te whare paku rānei – mā reira e patua ngā huakita ki te wāhi wai parapara.

He whakamānawa: David Novi, 123RF Ltd

Kia tika ngā mahi whakapaipai ki te kāinga

Mehemea e horoi ana koe i tō motukā – mahia ki te tītī. Mā reira e tātarihia ngā hopi teretere ki te tītī me te one i mua i te rerenga atu ki ngā arawai. Wetekina te kōrere i te tuanui i a koe ka horoi i tō tuanui, kia kore ai ngā matū e tomo ki ngā kōrere wai marangai me ngā kōawa.

He whakamānawa: V.Nikolaienko, 123RF Ltd

Kia tika te porowhiu i ngā utauta kauranga ika

E porowhiu ana koe i ngā ika me ngā otaota kauranga ika, kei te whakapai rānei i te kauranga ika? Kaua rawa e tukuna ngā otaota, ngā ika rānei no ngā kauranga ika ki te kōrere, ki te taha rānei o ngā kōawa – ka uru poka noa ētahi ika tauhou ki ngā arawai. Ka taupatupatu ēnei ki ngā ika taketake me ngā rērēwai. Ko te morihana koi tētahi tino momo ika pēnei, ā, e whakaponotia i tukuna poka noa ēnei mōkai e te tangata.

He whakamānawa: V.Angkatavanich, 123RF Ltd

Whakapaitia ngā kōrere

Kaua e tuku para ki te taha o te ara – tahia ngā para mauti, kohia ngā rāpihi.

He whakamānawa: Te Whare Wānanga o Waikato

E kuhu, e kuhu!

Kaua e tuku para ki te taiao

Kaua e tukuna te rāpihi ki te kōawa. Ahakoa he kōawa kei te iāri kei muri i te whare, i a koe rānei e hīkoi ana – kaua e whiu noa i te rāpihi! Ka kino tonu te wai i ngā hikareti me ngā tūtae kurī – mā reira e uru ai ngā tukumate me ngā paihana ki te wai. Kei konei ētahi rongo mō te tiko me te tāhawahawatia o te wai, tirohia Te Pūtaketanga o nga Hamuti. (Hei tāpiri: Ko tētahi huakita weriweri kei te tūtae, ko E-coli, engari kāore he nga kino ki ngā ika.)

He whakamānawa: S.China, 123RF Ltd

Whakatōkia ngā tapa kōawa

Whakatōkia ngā mauti me ngā otaota māori ki ngā tahatika, ki ngā whenua hoki e papī ai te wai, hei maru mō ngā ika, kia whai kai hoki ai ngā ika i ngā rau me ngā ngārara ka takataka iho. Kāore koe mōhio ana he aha tāu hei whakatō? Kōrero ki tō kaunihera ā-rohe.

He whakamānawa: D.Naumov, 123RF Ltd

Ngaki taru

Hūtia ngā taru whakapōrearea e tupu ana i te taha o te kōawa kia kore ai e popoki. Ka taupatupatu ngā taru whakapōrearea ki ngā otaota māori, ka kōpuru hoki i te rere o te wai.

He whakamānawa: Nā Cheri Van Schravendijk te whakaahua o te taru alligator.

Whakapaitia

Tangohia ngā rāpihi i te kōawa e taea ana e tō ringa te toro, engari waiho atu ngā poro rākau me ngā toka kua ū ki reira, hei puni kaiao mō ngā ika. Whakapā atu ki tō kaunihera ā-rohe mehemea he rā whakapai kōawa ki tō tāone.

He whakamānawa: Te Whare Wānanga o Waikato

Whākina ngā raru

Me tere tonu te whakamōhio atu i tō kaunihera ā-rohe ki te kitea e koe he ika mate, he wai haunga, kōparu rānei. He tohu pea ēnei o te tāhawahawatanga o te wai, ā, ki te wawe te whakamōhio atu ki te kaunihera, ka wawe te whakapaitanga.

He whakamānawa: Te whakaahua o te tuna nā © Te Kaunihera o Tāmaki-makau-rau me te whakaahua o te manga nā © Te Warena Taua

Piri atu ki tētahi rōpū tiaki taiao

Piri atu ki tētahi ropū manaaki kōawa i tō rohe hei tiaki i ngā arawai kei tō rohe – he maha ngā rōpū e mahi ana i ngā mahi tiaki taiao – he kaupapa pai hei kaupapa hapori, hei whakapakari tinana, hei tiaki taiao anō hoki.

He whakamānawa: Landcare Research Manaaki Whenua

Me whai whakaaro ki ngā ika i a koe ka hoahoa

Whakamahia ngā ara raima pai

Whakamahia ngā ara mauti, ngā pūnotinoti rānei, kaua te raima, mō ngā ara-uru waka, e heke noa ai te ua ki roto ki te whenua. Mā reira e aukatingia ai te waipuke me ngā parataiao ka rere ki nga kōawa.

He whakamānawa: Rioblanco, 123RF Ltd

Whakatūria he kurawai

Whakatūria he kōpapa wai hei hopu i ngā wai ka rere i te tuanui, kia iti iho ai ngā wai e totō ana ki roto i ngā kōawa. Mā tēnei wai e whāngai te māra – he oranga nui mō tō whānau ki te heipū he mate whawhati tata.

He whakamānawa: SuSanA secretariat, Creative Commons 2.0

Ārai kore

Me māori te rere o ngā kōawa. Ka raru ngā ika i ngā matatara, i ngā pā, i ngā manga me ngā pekanga, waihoki ko te tikanga, me whai whakaaetanga i te kaunihera mō ērā mea.

He whakamānawa: Juandev, Creative Commons 3.0

Rights: Te Whare Wānanga o Waikato
Published:15 March 2018