Article

Āwhinahia ngā ika nei!

He puni kaiao rerekē kei ngā manga e pai ana mō ngā ika taketake, ā, ka whai oranga hoki ngā ngārara me ngā otaota e pīrangatia ana e ngā ika taketake hei kai, hei maru hoki mō rātou. Ākona he aha ngā huarahi maha, rerekē hoki e whāia ana e te tangata ki te āwhina i ngā taiao ā-manga – ā, kuhu mai ki ngā mahi nei ki te āwhina i ngā ika taketake!

Stream on a farm in the Waitomo District area New Zealand.

He manga kei te tuawhenua

He manga kei tētahi pāmu i te rohe o Waitomo. Kīia ai ngā piko, he kōpikopiko. Nā te whakarakenga o te whenua i puta ai ētahi horonga takatika i raro i te wai.

Rights: E wātea tūmatawhānui ana

Ko ngā wāhi me mātua whakaora hei puni kaiao mō ngā ika ko ngā manga tuwhera pērā i ngā awa ka rere mā ngā whenua pāmu , kua whakawāteahia hoki te whenua, kāore he otaota, kāore hoki he manga iti kei ngā rauwiringa wai o te hikuwai hei tiaki i te mātāpuna.

Me whakaaro hoki ngā manga ka whitikina e te rā, e ahu atu ana ki te raki , ki te uru anō hoki, ā, neke atu i te 200 mita te roa o ngā wai kāore he marumaru, kāore hoki he otaota. Me whai marumaru ngā ika taketake me ngā hātaretare e kainga nei e rātou, nō te mea kāore e paingia ana te wai mahana. Me mātua tiaki, whakaora hoki ngā wahapū, nō te mea he wāhi whakaputa hua nō te inanga.

I mua i te whakarite i tētahi māhere rautak, i te tahuri rānei ki te mahi i tētahi manga, me āta tirotiro, me āta whakamahere te manga kia kitea ai ngā momo kei reira e noho ana, ā, he aha hoki ngā wero kei take ka ki a rātou. Kua kitea, e whakaputa hua ana ētahi momo ika ki ngā mauti tauhou, ki ngā tapa otaota apiapi – ka kino pea te nga ki te rawekehia ēnei wāhi. Kōrero ki a NIWA, ki tō kaunihera ā-rohe rānei i mua i te tīmatanga o ngā mahi whakaora.

He korero āwhia mō te whakarite i tō māhere kei Te whakamāherehere i ngā panonitanga.

Whakawāteahia te wai

Ka uaua ake tā ngā ika rapu kai, i te kūkātanga o ngā piha i te waipara o ngā manga, ā, mā reira hoki pea e raru ai te hekenga o ngā ika. Ka kati pea ngā otaota apiapi kei ngā tahatika i te kenepuru i mua i te hekenga ki te wai. Hei rongoā i te mate i te wā poto, whakatūria he pēra hei ki ngā manga pōharuharu e rere ana ki roto i tō kōawa.

Ka parahangatia te wai, ka ehuehu hoki te waipara i ngā kararehe – taiapahia ngā manga hei aukati i ngā kararehe, ā, whakaritea hoki he ipu whāinu, he papu-mā-ihu rānei hei whāinu i ngā kararehe. Ka aukati hoki tēnā i te ngaromanga o ngā kararehe ka mau i ngā wāhi powharu i te takiwā o ngā manga.

Whakaitihia te mahi whakatika manga

I te nuinga o te wā, ka kitea ngā manga maha ki ngā whenua pāmu – he mea ahuahu e te taiao , he mea kari rānei hei whakaputa i te wai. He puni koira ēnei mō ngā ika wai māori, ngā hātaretare me ētahi atu rauropi. Kua honoa te nuinga, ā, ka whakawhitiwhiti i te wai ki ētahi atu kōawa. He wā ka purua ngā manga ki te waipara nui rawa, ki te taru, ki te pūkohu wai hoki. Wahakaitihia te raweke i ngā manga, mā te whakamahi i ngā rehu kua rēhitatia, i ngā hirou taru rānei, kaua e whakamahi i ngā koko o ngā mīhini keri hei tango i ngā taru nui. Ki te rite tonu te rawekehia e te mīhini kari, ka tūkinohia ngā puni kaiao, ka whakararu i ngā ika e kai ana, e whakaputa hua ana, ka whakatutū hoki i te waipara ka whakararu i ngā wai kei te taha whakararo o te awa . Waiho ngā mahi mō te pito o te Raumati, mō te tīmatanga rānei o te Ngahuru, hei karo i ngā wā e whakaputa hua ai ngā ika me ngā wā e heke ai ngā ika. Mā reira e nui ake ai te tūpono o te oranga tonutanga o ngā ika.

Inanga (whitebait) eggs in in waterside vegetation.

Ngā hua inanga

Ka whakaputa ngā inanga i ngā hua (tētahi o ngā tino momo o te inanga) i ngā otaota rōwai hei ngā tai nunui.

Rights: Nā Te Whare Wānanga o Waitaha te mana tā

Ākona ngā kōrero mō te inanga, ngā tuna me ngā huringa ā-oranga motuhake.

Ngā kōkīkī tātai

Ka whakararu pea ngā kōkīkī kei roto i te kōawa, pērā i ngā poro rākau me ngā toka, i te ngā whakahaere waipuke, ā, he raru kā pea ki te hunga kauhoe me te hunga whakatere waka, engari me whai kōkīkī rawa ngā ika kei roto i te kōawa. Ko ngā kōkīkī hei:

  • taumarumaru i ngā au kaha

  • huna i ngā kaipatu

  • whakamarumaru i te awatea

  • wāhi whakaputa hua – i runga, i raro rānei – mā te momo o te ika e whakatau

  • wāhi kati kai

ā, hei taunaki hoki i te kanorau koiora mā te kati i ngā rau me ngā para, hei puni kaiao mō ngā ngārara (hei kai hoki mā ngā ika).

Stream and lush forest along the Kepler Track, New Zealand.

Ngā kōkīkī

Ka whakapikingia te kounga o ngā puni koira e ngā kōkīkī uka – pēnei i ngā rākau kua hinga.

Rights: N.Yaempongsa, he mea raihana mā 123RF

Nō reira, ki te tūpono koe ki ētahi kōkīkī, āta whakaarohia. Mehemea kua uka, waiho ki te manga, āta whakaarohia hoki i mua i te tango i ngā rākau nui ka taka ki roto ki ngā kōawa mehemea kāore he mate ka i ērā kōkīkī.

Whakawāteahia ngā huarahi ika

He maha ngā rautaki hei whai māu e āhei ai ngā ika ki te heke i te manga – mā te tirotiro tuatahi ki te manga e kite ai koe he aha ngā rautaki me ngā tukanga hei whakamahi māu.

Mehemea e tere ana te rere o te wai, whakaritea he whaiawa torehapehape hei whakapōturi i te rere o te wai. Whakaritea hoki ētahi paenga whakatā mō ngā ika – mā te waiho i ngā kōkīkī uka ki te manga, mā te whakarite whata rānei. He toka, he pereki rānei te whata hei pikinga, hei wāhi whakatā rānei mō ngā ika.

Me he kōrere kua hangaia kētia e aukati ana i ngā ika, āpitingia atu ētahi rōnaki, ētahi arawhata ika, ētahi whata rānei.

Ina mate koe ki te whakatū kōrere hou, tirohia me e pai ana mō ngā ika. Ki te tirohia ngā kōrere pai mō ngā ika, ka āta rere te wai (i te nuinga o te wā); he wāhi whakatā mō ngā ika; ka hohonu ake te wai i te 10 henemita; ka ōrite te hōhonu o te wai ki te manga, he hanganga rānei e kore ai e mate ngā ika ki te peke.

Me hāngai ngā kōrere ki te taiao me whai hoki te whaiawa mā te whai i te pīnakitanga me te ahunga o te whaiawa ake. Me whānui ake i te manga i te wā e rere noa ana te wai, me tika te nui kia kore ai e kī tētahi haurua i te wai i te wā e tino kaha ana te wai i te manga. Waihoki, me tika te wā e mahia ai ēnei mahi kia kore ai e raru ngā mahi whakaputa hua me te heke o ngā momo ika kei tō manga.

Te whakatika i ngā tahatika

Mā te whakatō rākau me te whakatū taiapa ki ngā tahataha e tino piki ake ai te kounga o te wai me ngā puni kaiao.

Ka ora katoa ngā ika taketake i roto i ngā manga e tupuria ana ngā taha e te mauti, e te rākau me te otaota māori. Me whai rākau wharewhare ki ngā puni koira o ngā ika taketake wai māori, hei whakamarumaru i te wai, hei huna i ngā kaipatu, hei whakamaru hoki i te wai kia kaua e mahana rawa, ā, mā tērā e tini ai ngā hātaretare hei kai mā ngā ika. Ka whakaputa hua ētahi ika, pēnei i ngā inanga, ki runga i ngā mauti roa, i ngā toetoe me ngā wīwī i te taha o ngā kōawa i ngā manga kei te taha moana me ngā wahapū.

Ka whakauka hoki ngā otaota kei ngā taha o te manga i ngā tahatika, ā, ka whakaiti hoki i te rere o te waipara ki roto i te wai. Ka kati ng`a toetoe māori me ngā harakeke kua whakatōngia apiapitia i ngā whakamōmona, ngā huakita me ngā parahanga i mua i te rerenga atu ki ngā manga me ngā kōawa.

Waihoki, ka taka iho i ngā otaota ngā rau me ngā ngārara ki te wai, hei kai mā ngā ika!

He mea nui hoki te ngaki i ngā tarutaru. Ka pīrangi koe ki te tautuhi i ngā otaota kīrearea e nonoti nei pea i ngā otaota taketake e whaitake ana i te kaiao o tō manga.

Tirohia te rauemi kaiako nei – te whakatō otaota ki ngā tapa kōawa.

Te whakaiti i ngā kīrearea

Hei whakatepe ake, kaua e wareware ki te patu i ngā kīrearea! Ka mate ngā otaota, tae atu ki ngā otaota kātahi anō ka whakatōngia, i te rāpeti, te hea me te paihamu. He maha ngā tukanga patu kīrearea e whakamahia ana i Aotearoa nei i tēnei wā. Kei ngā kaunihera ā-rohe ngā kōrero āwhina, ngā kati rānei hei hopu kīrearea.

Kei konei ētahi kōrero mō aua tukanga, ā, māu e whakatau ngā painga me ngā ngoikoretanga o ērā, i tēnei whakaaturanga.

Ko ētahi atu kīrearea, ko ērā ka patu i ngā ika taketake. Ka whai, ka patu te morihana koi me te ika naenae i ngā ika taketake me ngā ngārara. He ika ririhau te ika naenae, ā, he rite tonu tana patu i ngā ika taketake, ka ngaua ngā karu me ngā pakikau – ko ngā ika ririki kua tata korehāhā me ngā waikaka ngā tino marurenga. Ka taupatupatu hoki ngā ika naenae me ngā ika taketake mō te kai, ā, e mōhiotia ana ka kainga hoki e rātou ngā hua ika taketake.

E tika ana kia waiho mā ngā tohunga ngā ika kīrearea e patu, engari māu e āwhina ki te whakaiti i te hōrapatanga mā te āta horoi i tō poti me ngā utauta hī ika hei patu i ngā hua. Kaua rawa e tuku noa i tētahi ika kīrearea ki te wai māori – he takahi ture!

Anei ngā rangahau me ngā mahi i whakahaerehia ai ki roto o Waikato hei whakakore atu i ngā morihana – Trapping koi carp.

Ngā ihirangi hāngai

2050 – Whakakitenga Kaipatu Kore He nui te nga o ngā kīrearea me ngā kaipatu ki ngā otaota kei ngā taha o ngā kōawa me ngā kararehe māori.

Te kounga o te wai He nui ngā āhuatanga e ana ki te kounga o te wai, arā, te wāhi i puta mai ai te wai, ngā āhuatanga kei te taiao o te wāhi kohikohi, te kawea hoki o te wai.

He whakaaro mō ētahi ngohe 

Ko te nuinga o ngā rautaki hei āwhina i ngā ika taketake kia tino ora ai e hāngai ki te whakatika i ngā puni kaiao me te kanorau koiora. Ko ētahi ngohe hei whakahihiko i ngā whakaaro o ngā tauira mō te kanorau koiora me te ngaro haere o ngā puni koira ko ēnei - Threats to biodiversity me Biodiversity battleships.

I te ngohe Hubbub estuaries, ka ākina ngā tauira ki te tautohu i ngā nga ki ngā wahapū me ētahi mahi hei tiaki i ngā wahapū. E taea ana te whakahāngai tēnei ki te taiao awa – te whakamahi rānei mō tētahi kōawa ka rere ki te wahapū.

Ētahi hononga whaihua

Tirohia te pae tukutuku o Te Papa Atawhai mō ngā kōrero mō ēnei kaupapa – ngā taru pōrearea, kamupūhia me ngā ika pōrearea.

He whakamihi

Kua whakahāngaitia tēnei raeumi i ngā tikiake Kaingākau ki te ika taketake, nā NZ Landcare Trust i whakawhanake. E mihi ana a te Pokapū Ako Pūtaiao ki a NZ Landcare Trust i tā rātou āwhina mai ki te whakahāngai i tēnei mahi.

Hand holding bidy and head of a dead koi carp fish.

Ngā morihana

He momo rāwaho ngā morihana i whakaurua mai ki ngā arawai o Aotearoa. E tino kitea ana ngā pānga kino o tēnei momo ika ki te taha whakararo o te riu o Waikato.

Rights: Te Whare Wānanga o Waikato

Culverts, ramps and baffles

Researcher Cheri van Schravendijk-Goodman discusses the problem with culverts that disconnect habitats of fish from the main river. She describes the use of fish ramps and baffles and how they help to improve connectivity between the river and tributaries – particularly for whitebait species of fish.

Rights: University of Waikato. All rights reserved.
Using plates and bowls to create novel fish ladders by a stream.

Arawhata uku mō ngā ika

I whakamahia e te ringatoi mahi uku, e Barry Brickell, ngā pereiti me ngā oko hei mahi arawhata uku mō ngā ika.

Rights: Nā Monica Peters, nō NZ Landcare Trust te whakaahua
Published:03 April 2018