Article

Ngā tohu mō ngā rawa ā-iwi

He aha te ‘tohu’ e kōrerotia ake nei?

Ko ngā tohu taiao . Mā ngā tohu o te taiao e whakaatu mai ki a tātou e pēhea rawa ana te hauora o ngā mea ora i ngā pūnaha hauropi pēnei i te repo. Whakamahia ai ngā tohu hei aroturuki, hei tautohu i ngā rerekētanga ka i te takanga o te wā. He taputapu pai hei āwhina i ngā mahi whakahaere i ngā kaupapa whakaora. Ki te kitea kei te hē haere ētahi āhuatanga, kua mōhiotia me whakatika; ki te kitea kei te pai haere, kua mōhiotia kei te ara tika e haere ana, kei te tūhauora haere te taiao .

Culturally significant plants in a New Zealand wetland.

He tipu kōreporepo e whai tikanga ana ki te iwi

Ko te tūāpapa o te nuinga o ngā rawa ā-iwi, he mātauranga Māori i ahu mai i ngā mōhiotanga me ngā hangarau tuku iho, i ngā hononga, ngā wheako maha, me te noho tahi roa ki ōna anō rawa, momo, rauropi, tae atu ki ngā nōhanga me ngā pūnaha hauropi e nohoia ana i ēnei hanga, nō reira mai hoki tō rātou oranga.

Rights: Manatārua: Monica Peters. Nō roto mai i Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland.

He aha tēnei mea, te tohu ā-iwi?

Ko te tohu ā-iwi, he tohu ka tautuhia e te iwi (arā, e te iwi Māori i tēnei horopaki nei). He tohu hāngai, he tohu whai tikanga ka whakaatu i te huri haere o tētahi āhuatanga i roto i te horopaki o ngā uara Māori me ngā pūnaha taiao whānui. Kia huia tahitia ngā tohu , ka mārama ake te hauora whānui o ngā rawa māori o te taiao whāiti, o te pūnaha hauropi rānei e arotahia ana (pēnei i te repo). Ka takea mai ngā tohu i ngā mōhiotanga o te rohe – ngā mōhiotanga o ngā whānau , ngā hapū , te/ngā iwi me ngā hapori kaitiaki o te rohe – mā konei e hāngai ai, e tūhonohono tahi ai ngā tohu nei. He tino taputapu ngā tohu ā-iwi mā te tangata whenua i roto i ā rātou kaupapa whakaora repo.

He aha ngā painga o ngā tohu?

Ka taea ngā tohu te ine i te takanga o wā. Ko te pai o tēnei, mā ngā tohu e whakaatu mai ētahi rerekētanga, ētahi ia rānei, ā, e aha ana, e ahatia ana rānei ētahi mea i te taiao whāiti e āta tirohia ana. Tērā pea ka hua ake he tohu i te pūnaha hauropi, i te nōhanga, i te wāhi, i te momo, i te rauropi rānei. Ina huia tahitia, ka mārama ake tātou ki te āhua o te pūnaha nui tonu. Ina aroturukitia ngā tohu , i runga i ōna anō tohuine, mātakitanga, kupu whakaahua rānei, ka puta ake he raraunga tatau, he raraunga kounga rānei e mārama ake ai tātou ki te hauora whānui o te ao tūroa.

Five different fish from the Galaxiidae family on white backing

Ngā momo Galaxiidae ka kīia he matamata, he inanga

Hui katoa, 17 ngā momo kei te whānau ika Galaxiidae, engari e 5 noa ka kīia he matamata / inanga, ka āta haoa hei kai mā te tangata, arā, ko: te kōkopu nui (Galaxias argentus), te inanga (G. maculatus), te kōkopu tāhekeheke (G. fasciatus), te kōkopu kauwae poto (G. postvectis), me te kōaro (G. brevipinnis).

Rights: Manatārua: Ko ngā whakaahua, nā Stephen Moore (ngā mea e 3 i te taha mauī) rāua ko Peter Hamill (ngā mea e 2 i te taha matau). Nō roto mai i Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland.

Mā ngā tohu anō e homai rongo e puta ai he urupare pai mō te whakapūmau me te whakapai ake i ngā repo. Arā ētahi momo ka kīia he momo ‘waitohu nui’ – ka tere rongo aua momo i ngā rerekētanga iti noa i te taiao , ka whakaatu wawe mai i aua rerekētanga ki a tātou. Mā te whakatakoto kōrero mō te hauora o ngā tohu me ngā tūhonohononga i waenga i tēnā, i tēnā i roto i te pūnaha, ka kitea ake ngā tātai whakapapa o ngā rauropi katoa o te taiao māori. Hei tauira, ko te matamata (ngāi Galaxias) – mā te ine me te arotake i te hauora o te matamata me tōna nōhanga i te takanga o te wā, me te whai māramatanga ki te whakapapa o te matamata, ka āta kitea e pēhea ana te hauora whānui o te repo me ōna tini nōhanga, e toitū tonu ai te matamata ā ngā rā e heke mai nei.

He pēhea te whakamahi a te iwi Māori i ngā tohu nei?

Mai rā anō he āta tirotiro tātou te Māori e pēhea ana tō tātou taiao me ōna rawa māori e toitū tonu ai, e ora tonu ai tātou. Nā ngā mātauranga Māori, me te āta noho tahi, te āta mahi tahi ki te ao tūroa, ka kite te Māori i ngā rerekētanga iti i ngā rawa – i te rahi rānei, i te kounga rānei o te rawa – me te āta whakataki kia toitū tonu aua rawa.

He kōrero kōpūtahi

E tūhono ana tēnei kōrero ki Ngā tohu ā-iwi me te repo.

He whakamihi

I pūtakea mai tēnei mātaitanga i tētahi kōrero i tuhia mō te pukapuka Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland, arā, i “Indicators for Cultural Resources”, nā Garth Harmsworth (Te Arawa, Ngāti Tūwharetoa, Ngāti Raukawa).

Manaaki Whenua, Unlocking Curious Minds & MBIE logos

Tuihonoa Te Reo o Te Repo.

E tika ana kia mihia ngā ētita me ngā kaituhi o Te Reo o Te Repo – The Voice of the Wetland mō rātou i whakaae mai, i tautoko mai i te hurihanga o te pukapuka nei. Me mihi hoki ngā pūkenga o Pauline Waiti rāua ko Hēni Jacob, tae atu ki ngā kaitautoko taha pūtea, ki a Manaaki Whenua me te kaupapa Unlocking Curious Minds a te MBIE.

Rights: Nō te Karauna te manatārua 2020
Published:16 November 2020