Article

Ngā ariā o Te Ao Māori kei roto i te kēmu Kiwi Kai

Te ao Māori me te kēmu Kiwi Kai whakataruna ahuwhenua

Ko tā ngā tauira , he torotoro i te ao Māori ki roto mai o te horopoki o te ahuwhenua me te whakaputa kai mā te tākaro i te kēmu Kiwi kai whakataruna ahuwhenua. Ko tā te kēmu, he tuitui i ngā ariā o te ao Māori pēnei i te tohatoha mātauranga Māor i, te reo Māori me ōna tikanga ki roto ki ngā takiwā e whakaatuhia nei ki ngā tauira .

He rauemi tēnei nō te kohinga rauemi nei rauemi Pākehā e tautoko ana i tō ngā kaiako māramatanga ki te pūtaiao me ngā aria o te ao Māori, ā, e hohonu ake ai te ako a ngā tauira i a rātou ka tākaro i a Kiwi Kai.

Mana Atua

I te ao Māori , ko Papatūānuku te whaea o te whenua, ā, ko Ranginui te matua o te rangi. Ko ngā mea katoa i hua mai i a rāua, nō reira, me manaaki te whenua, hau takiwā me te wai anō hoki.

Ko ngā Atua Māori me ā rātou wāhi tapu.

Atua Māori

Ko tā te ao Māori, ko Ranginui ki runga, ko Papatūānuku ki raro. Ko rāua tahi ngā mātua o te ao me ō rāua tamariki; ko Tane Māhuta te atua o te ngahere, ko Tangaroa te atua o te moana, ko Rongomātāne te atua o te mahinga kai, arā te kūmara, ā, ko Haumiatiketike te atua o ngā kai tupunoa, arā te aruhe.

Rights: Wāhi tūmatanui

Ko Papatūānuku rāua ko Ranginu i ka noho hei tuarongo ki ngā nōhanga kei roto i te taia o kēmu o Kiwi Kai whakataruna ahuwhenua. I ngā tauir a e tākaro ana i te kēmu, ka tūtakitaki nei rātou ki ētahi whakaahuahanga atua , whakatauk ī hoki e whai pānga ana ki te whakatipu kai. Hei tauira , kia kuhu atu ngā tauira ki te ngahere, ka tūtakina rātou ki te whakatauk ī: iti noa ana he pito mata. Ka ako hoki ngā tauir a mō te atua , mō Tāne Māhuta ki roto i ngā takiwā o te ngahere. Ka whai pānga mai a Papatūānuk u mēnā ka whakataua he whakaaro e hāngai ana ki te oneone me ngā pātiki. Hei ngā nōhanga repo , awa hoki ka tūpono atu nei ngā tauira ki a Tangaroa, te atua o te wai māori me te moana.

Ko ētahi atu nōhanga ki roto o te Kiwi Kai kēmu e whakahaerehia nei e ngā atua e hāngai ana, pēnei i a:

Rongomātāne: te atua o te ahuwhenua pēnei i te kumara rāua ko Haumiatiketike: te atua o ngā kai puihi pēnei i ngā pakiaka o ngā tipu puihi me ngā pītau huruwhenua.

Rūaumoko (te atu a o ngā puia me ngā kaupeka) rāua ko Tāwhiri-mātea: te atua o ngā hau me te huarere e kitea ana hoki i ngā pūrākau Māori, engari kāore e whakahua arorangihia ki roto o te kēmu.

E kitea ana i te papakupu whāiti i te hononga puka tīpoka he whakaemitanga kupu reo Māori, pēnei i ngā atua , me o rātou whakapākehātanga, whakamāramatanga anō hoki.

Te Taiao, whenua, me ngā tāngata

Nāu te rourou, nāku te rourou, ka ora ai te iwi .

Kua whakaritea te kēmu Kiwi Kai whakataruna ahuwhenua ki roto o te taia o whānui. Ko te taiao , ko te ao tūroa. E noho nei te whenua ki rot o o te taiao , ā, ko te oneone hoki, ko te paru. He āhuatanga māori ēnei. Kei runga i te whenua me te oneone ko ngā waihangatanga a ngā tāngata hei ngaki kai: pātiki, māra ka i anō hoki.

Ko ngā pāmu , e noho ana ki roto i ō rātou nei taiao whānui. He hoa haere ngā ritenga ahuwhenua me te taiao , nō reira, ko ā tātou mahi ki te whenua, ka whakaaweawe hoki i te pūnaha hauropi katoa e karapoti ana i taua wāhi.

Ko te kaiahuwhenua, māna tēnei kauhanganuitanga e whakahaere.

Mauri

Ko te maur i tētahi āhuatanga e kitea ana i ngā mea katoa. Ka taea te rongo te mauri o tētahi taia o ora mā rot o i te korou uekaha, mārohirohi hoki me te ranea o te kanorau koiora ka kitea.

I te wā e tākaro ana i te kēmu, e whakaaweawe ana ngā whakatau a ngā tauir a i te oranga o ngā nōhanga pēnei i te awa . Ka akiaki tēnei kia whai whakaaro ki te mauri , ngā honohononga, ngā raru o te ahuwhenua me a tātou mahi whakapeto kia whai pānga tātou katoa ki te mauri , te wairua me te mana . Ko ngā mahi ka mahia ki roto o te kēmu Kiwi Kai whakataruna ahuwhenua ka whai pānga ki ēnei āhuatanga o te taiao ahuwhenua kua whakaritea nei. Hei tauira , ki te tangohia e ngā tauira ngā otaota mai i te repo, ka tukuna te urupare, ‘ka tipu mai anō te mauri o te repo.’

Mana

He nui ngā āhuatanga o te , pēnei i te , te ma / me te a tangata. Ko te a he mea heke iho i ngā . Ko te /a hea heke iho i ngā mātua (he rangatira e tuku nei ki a tātou tki te whakatau whakaaro, ki te arataki hoki). Ko te ka takea mai i ō tātou whenua, papa, wai, rawa hoki, e kīa nei he ma. Ko te ma, he ka ūhia ki te tangata hei whakahaumako i te kia toitū ai (mā i ngā ariā matua pēnei i te me te ti).

Te mana o te taiao

Ko te mana o te taiao , ko te mana o te ao tūroa. Ko te taiao tō tātou nei ao. Nō reira, ko te mana o te taiao , ko te mana hoki o te oranga tonutanga o te taiao . Ko te mana o te taiao , he tuku mana , ngao ki te oranga tonutanga o te taiao e whakawhirinaki nei tātou, te mea hoki e tōia mai ai he oranga tonutanga mō tātou. Ka taea e tātou te tuku mana ki te taiao mā te whakatau whakaaro, mā te kawe tikang a e ora ai, e whanake mai ai te taiao . Koinei tā te iwi Māori mahi mā roto i ngā ariā matua pēnei i ngā tikang a me te whakapapa .

Ko te tikanga , he ritenga, he whai rānei i te tika. Ko tāna, he whakapā atu ki ngā pūnaha tikanga o ngā uara me ngā ritenga kua whanake mai i roto i ngā tau, ā, kua tino mau nawenawe hoki ki roto i ngā tikang a-ā-ahurea me te pūnaha whakapono o te ao Māori . Ko te whakapap a, ko ngā kāwai whakapap a e honohono nei i te Māori ki te taiao .

Te Manaakitanga me te whakawhanaungatanga

Ko te manaakitanga , he tuari rawa me te pupuri hoki ki te mana , mauri me te amaru o te tangata. Ko te whakawhanaungatang a, he whakahoahoa ki tangata kē atu me te pupuri anō hoki ki ngā whanaungatanga. Ko ētahi horopaki ki roto mai o te kēmu Kiwi Kai whakataruna ahuwhenua, pēnei i te āwhina i tētahi kiritata ki te kutētē i a rātou kau, ki te marotiritiri, whiu kararehe rānei, he waihanga āheinga ki ngā tauira ki te ako, haratau hoki i te manaakitang a me te whakawhanaungatanga .

He mahi hei tautoko i a Papatūānuku

Nō reira, kua whai wā i āianei ki te tākaro i te kēmu… he aha e whai ake nei? Me pēhea koutou ko āu tauir a e hono ai ki te taiao , ki a Papatūānuk u anō hoki?

He aha ētahi mahi mā ngā kura me ngā tamariki me ēnei mātauran ga hou? Hei tauira: ka taea te whakarite e ngā tauira tētahi māra kai , whakatipu harakeke me ngā momo tipu e hirahira ana ki te tangata whenu a, te whakatipu rongo ā me te ako hoki mō aua rongoā , te marotiritiri rānei ki ngā tahataha wai, ki ngā tahataha pātiki anō hoki. He nui ngā hua o ngā māra hapori, kura hoki: ko te whanaungatanga, taiao me te ahurea hoki.

He maha ngā hapori e waihanga ana i ētahi māra-ā-hapū, māra-ā-iwi, pūnaha tuku wairākau, me te waihanga hoki i te manawaroatanga me tētahi pūnaha-ā-iwi anō hoki. Ka āwhina hoki ēnei mahi i ngā take āhuarangi. He tauira pai a Papatūānuku Kōkiri Marae o tētahi mahere-ā-rōpū e para nei i te huarahi ki mua mō te whakatipu kai hei iwi kotahi me te whakaako mātauranga , te tuku hua hoki ki ngā tāngata, kia piki nei te hauora.

Te whakawhānui akoranga

Ka whakataki hoki mai te kēmu Kiwi Kai whakataruna ahuwhenua ngā tikang a taketake mai i ngā ariā matua o te ao Māori ki ngā tauira pēnei i te maramataka, mahinga ka i me te rongoā . Ko te nuinga o ēnei tikanga , he nui ake te whai pānga mai ki a tātou i ēnei wā nei, tēnā i ngā wā mua.

Te Taupa me ngā kūmara

Te Parapara

Ka tupu ake te kūmara ki Te Taupa,  ki te māra o Te Parapara

E whakaatūria ana e rua ngā wāhi o Te Parapara, te wāhi mō ngā kai puihime ngā mahinga kai. E takoto nei Te Ara Whakataukī ki waenga o te Piazza (he wāhanga nō te māra) me te waharoa. Ko tēnei wāhi te e whakaatu nei i ngā kai puihi. Ko tōna atua ko Haumiatiketike. Kei tua o te waharoa ko Te Taupa. Ko tēnei te wāhi mō te mahinga kai. Ko tōna atua ko Rongomātane.

Kua hokia e mātou ki te ingoa tawhito, te ingoa tūturu i mua tonu i te taenga mai o Tauiwi.

 

Rights: Dr Megan Balks

Te maramataka me te whakatō kai

E mau nei te maramataka ngā tikang a o te ahuwhenua, arā, te wā tika ki te hī ika, ngā hurihanga o te marama, te marotiritiri, ngā hua kai, ngā tohu me te mātai tuarangi e ai ki te Māori. Ka taea te panoni tēnei pūnaha, kei te āhua tonu o ngā hurihanga o ngā kaupeka, te mahanatanga haeretanga o te ao me ngā tohu e kitea ana hoki i ngā wā rerekē. He mea whakarāpopoto mai te maramataka i tēnei atikara whai pikitia kua honoa nei hei whakatakinga.

Te Maramataka Māori

Te Maramataka Māori

Nā ngā tirohanga o te taiao me ōna hurihuringa o te maramataka.  

Nā Isobel Joy Te Aho-White te whakaahua mai i te Listening to the land, 2018, Taumata 3, hautaka Connected, Te Tāhuhu o te Mātauranga.  

Rights: Manatārua Karauna 2018

Mahinga Kai 

Ko te Mahinga ka i/mahika kai e ana ki te waitohu o ngā rawa taiao e pupuri nei i te maur i o ngā mea, e ora hoki ai te tangata. Ko te mahinga ka i he whakahaere, he tiaki hoki i ēnei rawa, pērā i ō tātou tīpuna i mua ake nei, mā te tautoko i te kanorau koiora me ngā tikanga -ā-ahurea, te tuku hoki i ngā rawa me ngā taonga kia ora tonu ai. Anei tētahi atikara kia whakahōhonu i tō māramatanga ki te mahinga ka i.

Rongoā

Ko te rongoā , he rautaki whakaora taketake a te Māori, e whakamahi nei i ngā tipu māori, te mirimiri me ētahi rautaki whakaora māori.

Whakawhānuihia mai tō māramatanga me ngā rauemi Pokapū Akoranga Pūtaiao: Atikara Rongoā Māori, me te atikara te pūtaiao o te rongoā.

He kōrero kōpūtahi

Kei tēnei atikara he kupu matua me ngā pārongo o ti.

Nō te kāhui whetū o i a Tupuārangi. Ko tēnei whetū te rangitāmirotanga ki ngā tipu o te rangi, ā, e kaha whai pānga ana hoki ki ngā manu.

Tirohia tēnei atikara ā mātou me ngā hononga ki a Tupuārangi.

Ka whakapuakitia e te atikara Connected Whakaotirangi me tana kete kūmara tētehi u hirahira a Tainui. Ko tā te kōrero, i haria tuatahitia mai e te t, e Whakaotirangi te kūmara me ērā atu kai ki Aa, ā, ka whakamōhio ai ki tei me pēhea te whakatō, te whakatupu me te whakapūranga kai.

I matatau rawa atu a Ngāi Māori i te oneone me pēhea te whakatupu kai. Ko rātou ngā kaimātai oneone tutahi o . 

He reo Māori tēnei atikara. E whakaahua ana tēnei atikara ngā rongoā o ngā repo i ngā tipu repo i whakamahia ai i i ngā rautaki whakaora taketake a te Māori. Anei hoki anō he rauemi Māori Te whakamahi i ngā rauemi o Tuihonoa Te Reo o Te Repo hei whakarite ara whakaako.

Etahi atu rauemi whai hua

E whakaahua ana te atikara reo Māori ngā rongoā o ngā repo i ngā tipu i whakamahia ai i r i ngā rautaki whakaora taketake a te Māori. He reo Māori tēnei atikara.

He whakamihi

I titoa ngātahitia tēnei mahi e mātou ko Garth Harmsworth o Manaaki Whenua.

Nā Te Ngaru Wehi i whakamāori. 

Ko te whāinga o tēnei kaupapa, ko te whakakahai te mōhiotanga me pēhea te whakatipu kai i runga hoki i te whakaaro pai ki te .

He mea tautoko ēnei mahi nā Manaaki Whenua rātou ko He Hihiri i te Mahara – Hīkina Whakatutuki, Ngā Koiora Tuku Iho, me ērā atu hoa mahi maha.

Kiwi Kai collaborator logos

Kiwi Kai project partners and funders

The Kiwi Kai project has been supported by a wide range of partner organisations. It was funded by Curious Minds, New Zealand’s Biological Heritage National Science Challenge and Manaaki Whenua – Landcare Research.

Rights: Logos are the property of individual schools and organisations
Published:12 May 2023