Article

Ngā mahinga kōawa hei painga mō ngā ika

He nui noa atu te manga i te wai noa iho – he oruoru, he hōpua, he kahuwai papatahi, he tāheke, he hīrere, he wai rōnaki, he auripo, he wai kōpikopiko, he tauwharenga, he horonga tahatika kei raro hoki i te wai.

Stream on a farm in the Waitomo District area New Zealand.

He manga kei te tuawhenua

He manga kei tētahi pāmu i te rohe o Waitomo. Kīia ai ngā piko, he kōpikopiko. Nā te whakarakenga o te whenua i puta ai ētahi horonga takatika i raro i te wai.

Rights: E wātea tūmatawhānui ana

He wai iti te manga, he au rere tōna, ā, e awhia ana e te whaiawa me te tahatika. He wāhanga ngā manga nō te huringa-wai, he puni kaiao whakahirahira anō hoki mō ngā otaota me ngā kararehe. He wāhi hoki tō ngā manga i te hekenga o ngā ika me ētahi atu kararehe.

E ako ai koe i ētahi o ngā kīanga kei runga nei me ētahi atu ka tūponohia atu i a koe e titiro ana ki ngā wai māori me ngā ika wai māori, tēnā, tirohia te rauemi Kīanga matua.

He puni kaiao rerekē ngā manga e noho nei ngā ika mō ngā ika taketake, tae atu anō hoki ki ngā ngārara me ngā otaota kai e matea ana hei kai, hei maru hoki. Paingia ai te wāhi mātao e ngā ika taketake. E taunga ana ērā ki te kōawa kua taumarutia ki te ururua nā te mea i kapi tētahi 80% o Aotearoa i te ngahere i mua.

E ora ai, e tutuki ai hoki te huringa-oranga, me tika ēnei āhuatanga mō te ika taketake:

  • te momo me te rerekē o te puni kaiora

  • te kounga o te wai (te mahana, te nui o te hāora, te purata o te wai, te hīmoemoe, me ngā whakamōmona)

  • te rere o te wai (te nui me te tere)

  • te nui o te kai (ngā otaota me ngā ngārara kei roto, kei ngā taha hoki o te manga, pēnei i ngā hātaretare-nui)

  • te ārai i ngā kaipatu

  • ngā ara heke ki te moana mō ētahi momo ika.

Me arotahi ki te wai

He nui ngā mahi tiaki manga e aro ana ki te whenua, pēnā i te whakatō rākau i ngā pīnaki me nga tahatika kia iti ake ai te horo whenua, he whakarite tātari mauti hoki hei pupuri i te kenepuru, ā, he whakatū taiapa hoki kia kore ai te kararehe e tiko i te wai, e takahi rānei i ngā tahatika.

Volunteers replanting a riparian strip by a stream, New Zealand.

Te whakatō anō i tētahi wāhi otaota

Ngā kaitūao e whakatō anō ana i ngā wāhi otaota. Mā tēnei e aukati te haere a ngā kararehe ki ngā kōawa, ā, mā te whakatō i ngā otaota taketake ki ngā tahatika e purata ai, e nui ai hoki ngā koiora i te wai paruparu, parahanga anō hoki.

Rights: Nā Rangahau Manaaki Whenua te mana tā

Heoi anō, he wero nui ki ngā ika taketake te noho i roto i ngā manga. Mā te whakatōtika, te whakarerekē, te mārau, te whakatū , te kōrere rānei i ngā manga e tino rerekē pea ai te rere o te wai, e mate ai hoki ngā puni kaiao me te āhei o ngā ika ki te heke.

Whakatūria ai te kōrere i ngā awa me ngā manga kia āhei ai te tangata me te kararehe ki te whakawhiti atu. Whakatūria ai ngā i ngā awa me ngā manga hei whakapōturi i te rere o te wai, hei whakapiki hoki i te taumata o te wai i runga ake. Ka aukati pea ēnei mea e rua i te rerenga o te ika.

Scientist Dr Andy Hicks investigates a perched culvert.

He kōrere whakairi

Ko ngā kōrere whakairi, i whakaritea i runga ake i te wai, ngā tino ārai ka aukati i te heke o ngā ika taketake. Kei konei a Dr Andy Hicks, kaipūtaiao nō te Kaunihera ā-Rohe o Te Matau-a-Māui e titiro ana i tētahi korere whakairi

Rights: Te Kaunihera ā-Rohe o Te Matau-a-Māui

Te whai i te ia

He nui ngā ika taketake ka heke i te moana ki ngā puni kaiao kei te taha whakarunga o te awa . Hei tauira, me whai ara ngā tuna hei putanga ki te moana kia whānau ai ngā hua, ā, me hoki anō ngā ngorengore i te moana ki ngā puni koira wai māori. Nā te āhua o te hoahoatanga mai o ngā hanganga a te tangata pēnei i te wai, i te pā, i ngā putanga tai me ngā kōrere kua whakarewahia i kati ai te rerenga o ngā ika. Ko te kōrere kua whakarewahia te ārai nui i ngā ika taketake.

Elvers climbing a rock wall.

Ngā tuna riki e kake ana i tētahi pātū kōhatu

E puta mai ana ngā tuna riki me ngā punua ika i te wai ki te kake i te pātū o tētahi pāwai.

Rights: Nā Tim rāua ko Doug Watts te mana tā

E āhei ana te whakahoahoa i ngā kōrere me ētahi atu hanganga i runga i te āheinga o ngā ngorengore, ngā kōkopu, ngā kōaro (e mōhiotia ana he ‘inanga’) me ngā toitoi ki te oke i waenga kōhatu; ki te noho i waho i te wai mō te wā poto; ki te piki i ngā wāhi mākū o ngā hīrere me ngā taha o ngā kōrere wai.

I ētahi wā, kāore he take o te whakatū kōrere pai mō ngā ika, hei tauira, me he ārai māori pērā i te hīrere nui kei te taha whakararo, ki te kore rānei he puni kaiao pai mō ngā ika taketake kei te taha whakarunga.

Culverts, ramps and baffles

Researcher Cheri van Schravendijk-Goodman discusses the problem with culverts that disconnect habitats of fish from the main river.

Rights: University of Waikato. All rights reserved.

He hua anō tō ngā ārai hei aukati i te hōrapatanga o te ika kīrearea, pēnei i te morihana koi, hei tiaki rānei i ngā ika taketake ka noho motuhake, pēnā i te waikaka, i ngā kaiwhakataetae hoki, pēnā i te taraute. Mā te tirotiro koe ki ngā momo ika me ngā puni kaiao o tō manga ā-rohe e mōhio ai koe ki ngā kōrere pai mo te ika, ki ngā ārai kīrearea rānei e tika ana mō tō manga.

Me pēwhea e pai ake ai ngā manga mō ngā ika taketake?

I tua atu i ngā kōrere me ngā ārai pai mō ngā ika, he nui ngā mahi mā tātou e ora tonu ai ngā manga, tae atu hoki ki ngā ika, ngā kararehe me ngā otaota ka ora i aua manga.

Excessive plant growth in a waterway.

He nui ngā otaota e tupu ana i tētahi arawai

Ka tupu matomato ngā otaota rōwai i ngā whakamōmona, pēnei i te pūtūtaewhetū me te hauota e rere ana ki ngā arawai. Nā tēnei, ka mate ngā otaota me ngā koiora.

Rights: Te Whare Wānanga o Waikato

He mea nui te kounga o te wai mō te oranga o ngā ika – e kore e ora, e tupu rānei te nuinga o ngā ika, pēnei i ngā punua kōkopu, i roto i wai paru. Whakapaitia ai te kounga o te wai mā te:

  • kaupare i te engaenga mai i ngā rori e kī ana i ngā parahanga pēnei i ngā whakamōmona me te parakaingaki

  • whakataiapa i te manga, hei aukati i ngā kararehe mu

  • whakarite ara-ruke mō te waipuke – kawea ai e te waipuke ngā waiparapara ki ngā kōawa

  • whakauru hau ki ngā wāhi e mate ana i ngā whakamōmona, i ngā puanga pūkohu tāoke rānei.

Riprap (rock, concrete rubble) by a river for erosion protection

Ngā parenga toka kei te tahatika

He toka, he kongakonga raima, he rawa anō rānei te parenga toka ka whakamahia hei tiaki i ngā whaiawa, i ngā ākau, i etahi atu kōawa rānei i te kowani. He momo hro anō te kowani.

Rights: E wātea tūmatawhānui ana

Whirinaki ai hoki ngā ika ki ētahi āhuatanga puni kaiao kei roto i ngā manga. Ka tūkinohia pea ēnei puni kaiao i ngā panonitanga o te rere o te wai, i te whakawāteatanga o te ururua, i ngā waipuke rānei. Hei tauira, ka kōwania pea te manga e ngā kōkīkī me ngā waiparapara ka kawea e ngā waipuke hohoro. Ko te kowani ko te horonga o i te whaiawa (kowani poutū), o ngā tahatika rānei (kowani kaurapa) nā te wai rere hohoro me ngā waiparapara e kawea ana. Ka hoki te kowani ki ngā kōrere pai mō ngā ika nā te horoi atu i ngā waiparapara me ngā kirikiri e pupuri ana i te kōrere.

Ka tiakina ngā puni kaiao ika mā te:

  • whakatū parenga toka i te putanga o te kōrere hei aukati i te kowani

  • whakatū kōhatu kanikani, papa rōnaki kōhatu rānei i te taha whakararo o te awa hei hōpua whakatā mō ngā ika

  • whakatupu ururua i ngā tahatika hei taumaru i ngā hōpua whakatā, hei tiaki hoki i ngā taha o te manga

He painga mō te pāmu, he painga mō te ika

Tirohia ngā rautaki e ora tonu ai ngā arawai mō ērā kei te taha whakararo o te wai me ngā ika taketake, waihoki ka whaihua hoki ngā pāmu, e kore ai hoki e heke iho ngā putanga.

Rights: Te Whare Wānanga o Waikato

Ākona ētahi atu kōrero mō te āwhina i ngā ika taketake i ngā tāone, mō te pēwheatanga hoki e āwhinatia ai ngā ika nei e tātou. E rua hoki ngā rauemi kaiako kei a mātou, he kōrero kei roto mō te whakaora i ngā manga hei painga mō ngā ika taketake – mō te whakamahere i ngā panonitanga me te whakatō rākau i ngā tahatika.

He whakaaro mō ētahi ngohe

Ko Tiaki Taonga tētahi ngohe e ako ai ngā ākonga i ngā kōrero mō te tuna, mō te inanga rānei me te nga o ngā mahi a te tangata ki ēnei momo ika. Ka ako ngā ākonga i ngā taupā kei mua i ēnei taonga , ā, he aha hoki ētahi huarahi hei whakatika i ngā raru.

Tirohia te nga o te karaehe toroi ki ngā manga kei te tuawhenua i tēnei mahere ako.

I te ngohe o Ake Ake – forever and ever, ka ako ngā ākonga i ngā kōrero mō te mahere o Ake Ake, he tauira mahere whakaahua o ngā tirohanga o ētahi. He mea whakawhanake, whakamahi hoki me ngā iwi o te awa o Waikato. Whakahāngaitia tēnei kia rangahaua ai e ngā ākonga ngā rerekētanga o te taiao o tō rātou manga, mā roto tonu i te tirohanga Māori.

He whakamihi

Kua whakahāngaitia tēnei raeumi ki ngā tikiake o Kaingākau ki te ika taketake, i whakaritea mai e NZ Landcare Trust. E mihi ana a te Pokapū Ako Pūtaiao ki a NZ Landcare Trust, mōna i āwhina i te whakahāngaitanga o tēnei mahi.

He painga mō te pāmu, he painga mō te ika

Tirohia ngā rautaki e ora tonu ai ngā arawai mō ērā kei te taha whakararo o te wai me ngā ika taketake, waihoki ka whaihua hoki ngā pāmu, e kore ai hoki e heke iho ngā putanga.

Rights: Te Whare Wānanga o Waikato
Published: 3 April 2018,Updated: 3 April 2018