Article

Manu – onamata, inamata, ānamata

He mea whakahirahira te manu ki te iw i Māori, he uri whakaheke nā Tāne Mahuta he mana nui tōna i te tirohanga mātairangi a te māori me ōna tūranga nui i te ao tūroa. He kaitiaki o mua, he pērā tonu te mana o te manu hei kaitiaki ngahere , he wāhi nui anō tōna i te pūnaha rauropi. He kaimātai karu hōmiromiro ō tātou tīpuna , he wānanga kōrero te mahi, e whakamārama ana i te ao i nohoia ai e rātou i ngā mātaitanga i āta wānangatia ai. He mea raranga anō tēnei mātauranga.

ki roto i ngā pūrākau , i ngā pakiwaitara, i ngā whakapono hoki, e whakanui ana te hiranga o ngā manu i tua atu i ngā whai whakaaro kaiao.

Whakataukī

Kua whakaritea ngā pūmanawa me ngā pūkenga o ngā manu ki te tangata – ōna painga, kāore paimnga kore rānei – mā runga i te whakataukī , ngā kupu whakarite me ngā pūrākau . Ka whakapae noa iho mātou kua whakaritea ai ēnei i muri i te whakapaunga nui o te wā ki te mātaitanga o ēnei manu i ō rātou whaitua māori.

Homai te kāeaea kia toro-māhangatia. Ko te kāhu te whakaora – waiho kia rere ana!

He whakataukī tēnei ka tukua hei whakaohiti e mātua whakarite ka tautohu koe i ō hoariri me ō hoa anō hoki. Ko tā te kāhu ko te mana ariki – pērā i te rangatira – engari ko tā te kārearea he whakaatu i te ngākau māia, te tū rangatira me te ngākaurua.

Ka mārō te kaki o te kawau.

He mea whakaahua i te kakī o te kawau, ka toro atu, ka mārō, i mua te rerenga. Ka kīia ai te rārangi tangata nuku whakamua i te kapa haka ko te kawau mārō.

Ko ēnei whakatauk ī hui katoa mai ko te tini anō o ngā kupu whakarite me ngā kīanga, kīwaha anō hoki e tautohu i ngā āhuatanga me ngā whanonga o te ao manu. He mea tautoko ēnei whakataukī , kupu whakarite hoki mō ngā manu e ana ki te tangata, te ariā o te hononga i waenga i te tangata me te ao tūroa.

Ngā kārere mai i ngā rangi

I ngā wā i mua i te taenga o te rāwaho, he mea whai mana te manu hei karere i waenga i te ao wairua me te ao kikokiko , ngā ao māori. Ko ēnei pūmanawa nō roto mai anō i te ngākau tonu o ēnei kararehe he whakatere mai i tawhiti rā anō i ōna hekenga, tae atu anō ki ngā whanonga i ākona, i heke mai i ngā tīpuna , ka mutu ko te mātaurang a anō hoki pea te take.

Ka rere ana ngā manu i runga i ngā whenua me ngā moana, he tiro ōna o te ao, i ngā rā o mua kei tua tēnei i te aroaro o te tangata. Mehemea he tirohanga pērā tō ō tātou tīpun a he aha ngā momo mātauranga hei kai mā rātou, kāore e kore he pūhaehae ō tātou tīpuna . Mai i te whaitua autō o Papatūanuku atu ki te whakatere ā-rangi, te pūmanawa rere i runga i ngā āhuarang i i runga anō hoki i ngā tīwhiri matawhenua, me te mātaurang a i heke mai i ngā whakatipuranga, he mea tautoko i ō rātou haerenga – nā whai anō kua noho mīharo te manu ki ngā kaimātai i roto i ngā tini rautau kua hipa, ā, he pērā tonu anō ki ngā kaipūtaiao o ēnei rā!

Kaitiaki

I te ao māori , e aro ana tēnei ariā ki te kaitiakitanga , te tautiakitanga rānei, e kitea ana te tangata hei kaitiak i o te taiao e noho haepapa ana mō te pupuri kia mau tonu haere ake nei, haere ake nei mō ngā whakatipuranga ā ngā rā e tū mai nei. He wāhi nui tō te manu i tēnei ariā, nā te mea kua whakatairangatia hei taonga, he tohu hoki o te oranga me te noho taurite o te ao tūroa. Nō reira, ko te whakaute manu hei kaitiaki ehara i te mea ko ngā kaupapa atawhai anake te mahi, engari anō hoki ko te tiakitanga ā-ahurea me te whakaute mō te mātaurang a me ngā tikanga taketake e pā ana ki ēnei kararehe whai parirau.

I runga i ngā kōrero o mua rā, kei tua o mīharo ngā pūmanawa whakatere a te manu he mea āwhina i a rātou i ngā heke, he āwhina hoki i te mahi kimi kai. Waimarie anō te tangata i ēnei pūmanawa i ngā tikanga whakatere o mua me ngā rerenga i runga i ngā moana nui. Ko te kitenga o ēnei manu i te rangi he tohu whenua tata. Ka haere ngā manu moana pērā i te toroa, te ōi me te tītī ki tai ki te rapu kai ka hoki mai ki uta ki te tiaki i ōna pīpī paopao. He tauira ēnei i āwhina i ngā kaiwhakatere moana.

Ka tautoko ngā manu moana i te oranga o te whenu a me te moana. Ka kai ngā manu moana ki tai, ka kainga te tini kaiao nō te moana, ka hoki mai ki uta ki te whakataka tūtae manu whai rawa i ngā taiora i te wai o te moana, ki runga whenu a anō hoki. Ka tautoko ēnei huanga whai rawa i te taiora i te tipuranga o ngā tipu moana, me te pūkohu wai, me te tautoko anō hoki i te tipuranga o ngā tipu i ngā wāhi takutai.

Ahakoa he mārama te take i rerekē te kai a ngā manu whenua ki ngā manu moana, he mahi tō tēnā, tō tēnā i te tauritenga o te oranga kaiao me te tauritenga o te ao. Ka āwhinatia te tipuranga o te tipu e ngā manu whenua mā te ruinga hae, ruinga kākano. I tapaina ai te ingoa kōura mā ki ngā tūtae manu whai rawa i te kaiao mai i ngā manu moana, he mōmona i te hauota me te pūtūtaewhetū, e rua o ngā huānga whāngai i te pūtake o te raupapa kame, (te taura kai). Ahakoa kāore mātou i te tino mōhio he aha te mea whakatau i te wehenga o ngā manu rere whenua i ngā manu rere tai, ka kōrero ngā pūrākau o te pakanga nui i waenga i te tokorua, he whakamārama o te take ka kai anake te manu tai i te kai o te moana.

Ake ake...

Ki te kahore he whakakitenga ka ngaro te iwi .

Naa Kiinga Taawhiao Te Wherowhero

I whakawhanaketia e Lorraine Dixon rāua ko John Te Maru (Ngāti Hauā) i te tauira Ake Ake hei mātaitai i te oranga o te awa o Waikato. He akoranga whakamahere ā-whakaahua tēnei tauira e whakamahia ai ngā whakaahua me ngā whakaahuatanga hei āwhina i te whānau , te hapū me te iwi ki te whakamahere i ngā tūtohu ahurea. Mā te whakamahi i tēnei akoranga e whakamanawa me te tautoko i ngā ākonga i a rātou e āta mātaitai ana i te ao e karapoi ana i a rātou, ahakoa kei tōna ake whare, kei tōna kura , kei tōna marae rānei. Ake, ake – ko te tikang a o tēnei ko te haere ake nei, haere ake nei – he mea ine i ngā whakarerekētanga i roto i te wā e ngā whāna u e noho ana ki tō rātou taiao me te nga o te whakarerekētanga ki te āhua o tā rātou whakawhitiwhitinga ki tō rātou taiao .

Kei roto i te Whakaaturanga i raro nei ko te Tauira Ake Ake me ētahi atu ngohe. Whakamātauria ēnei i tō akomanga!

"

Hei kaipūtaiao katoa tātou! – Whakaaturanga

Kua huatau mai te whakaaturanga i ngā ngohe hei whakatenatena i ngā ākonga ki te whakaaro mō ngā manu i te rohe pōtae – i ngā rā hoki o mua, i ēnei rā hoki – me aha hoki tātou hei āwhina i a rātou. 

Ngā rauemi hononga

Ko ēnei rauemi i whakahua mai i ngā whakaatakiriata:

 

Rights: Nā Manaaki Whenua me Te Whare Wānanga o Waikato 

Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa 

He wāhanga tēnei tuhinga o tētahi huinga rauemi mā ngā me ngā t hei ruku a ko te akoranga, ko te māramatanga me te whai whakaaro anō ki te ao manu i tō tātou . Anei anō ētahi atu o te huinga rauemi: 

Kōrero kōpūtahi

Tūhuratia ngā ariā pūtaiao e noho pū ana ki te m me te mō ngā manu, tōna hanga, mahinga me ōna urutaunga.

Kimihia ētahi atu kōrero i tēnei tuhinga he pēhea te rere a te manu.

Pānuitia anōtia mō te hekenga o ngā manu me te ruinga hae i A i te rangi nei.

Kimihia he pēhea i whakamahia ai e ngā kaiwhakatere waka ngā manu awatea hei āwhina i a rātou ki te kimi . 

Tirohia tēnei o te whakamahinga o te a Ake Ake e ngā iwi i runga i te awa o Waikato

Etahi atu rauemi whai hua 

Mātakitaki i He Paki Taonga i a Māui: Ko te Pakanga a ngā Manu | Battle of the Birds – he ataata mai i Te Papa Tongarewa o . He e taki ana i te kōrero mō te pakanga i waenga i ngā manu o te me ngā manu o te tai mō ngā kai tino reka rawa atu.

Whakamahia tēnei hononga ki te kimi i ngā taipitopito hōhonu ake mō ngā manu pērā i ngā tohu me ngā whakatauki.

He whakatakoto pūrongo tēnei kawenga kōrero mō te rangahau o mohoa nei e hono ana i te oranga o ngā manu rere tai ki te panonitanga .

He tūtohu

Riley, M. (2001). Māori bird lore: An introduction. Viking Sevenseas.

He whakamihi

Ko tēnei rauemi i waihangatia i te mahi tahi i a Manaaki a me Te Tatauranga Māra o .

Logos of Manaaki Whenua me Te Tatauranga Manu Māra o Aotearoa

Manaaki Whenua me Te Tatauranga Manu Māra o Aotearoa

He whare rangahau Karauna a Manaaki Whenua. Ko tāna tino kaupapa ko te whakahau i te auahatanga i roto i te whakahaere i te kanorau koiora me ngā rawa whenua. Ko tētehi kaupapa ā-motu, ko Te Tatauranga o ngā Manu Māra o Aotearoa. Ko ngā raraunga e kohia ana mai i ngā kairangahau kirirarau hei awhina i ngā kairangahau me ngā kaiwhakamahi ki te marama me pehea te oranga, te noho a ngā manu i ngā wero taiao.

Rights: Manaaki Whenua – Landcare Research
Published:02 August 2024